Stories about the Chapín and the Nagual

Historias sobre Chapín y el Nagual

Detalles del Objeto

Idiomaixil
Idioma PID(s)ailla:119533
Título [Indígena]Na'yla Yol ti' u Chapiin tuk' u vin
Idioma del Título Indígenaixl
TítuloHistorias sobre Chapín y el Nagual
Comunidad del IdiomaNebaj
PaísGuatemala
Lugar de CreaciónSanta Avelina, Quiché, Guatemala
Fecha de Creación2016-09-22
Descripción [Indígena]Na'ytzan chitu', unq'a q'esla chala naje' as kat b'ex chanaj sijunal tu piinka stoj, as nik tijaj chanaj ivootz' tuk' ik'aa. O'lavoj q'ii ni toon kat chanaj. Ni paleb'e chanaj tzajitzi'l tuk' va'y. Atik u chapiine' tu unq'a q'iie' vee', as nik itx'eb'on chanaj tu b'ey. Ni tzok'e'l chanaj ivi' chaxh qitz'in qatzike' ve ma't tu piinka as a'e' ni b'amb'e chanaj ichib'il luus. As q'ej naj. Tu unq'a q'iie' vee' as nik ixee unq'a q'eje' unq'a xoole' ve ma't tu piinka. Ak pape' ve ni alon u na'yla yole' vaa', as ni tal aak va tul uva' kat b'ex aak tu piinka as nik tuch ib'en vet chaaki tu ch'ich', ta'ne' tan nimal chaak nikxh ib'en stoj. Tu kamioon nik ib'en kat chaak. Ye'lik ixonleb'al ati, txakli kuxh ib'en chaak, as eq'omal ikaaxha chaak sta'n ve at toksa'm chaak stuul. As tul kat oon chaak tu piinka, as at chan vet u vine', ma'l u naj va ni b'ensa tib' vi'xhil tul va ni b'an naj vi nachb'ale'. U vine', ni tokeb'e naj unq'a ixoje' as ni teesa naj iviinqalal unq'a naje'. As ik'am vet ak pape' tuk' ka't unq'a naj iitz'il chik uma'l ak nan as isuti b'en chaak lab' tiib'a uk vi'xhe'. As yatz' chaak lab' tuk' machit nik tale', as ye' nik ikam lab'. As ik'ach vet chaak lab' tu xamal a'n kam vet lab'e'. As tul kuxh kam lab', kam ma'l u rancheero vi' ich'ach, ye'l naj nik ich'o'ne'. A'ik naje' u vine'. Ak pape' ni alon u vaa' as ni yolon aak tuk' u xoole' ve ni ch'otin itzi' aak ti' ma'l u pap ve at inachb'al ti' unq'a chapiine' unpatjej. U naje' ve ni ch'otin itzi' ak pape', as ni yolon naj ti' ma'l ak pap va b'ex tu piinka tuk' ik'ool. Alik ivat vet chaak tul uva' oon ka'l unq'a chaapin. As tootzalik ak pape' va chapiin chanaj, as taq' aak ixheeka chanaj. As at inachb'al ak pape' pajtej. As tul uva' tzojpi tx'a'n chaak, ye' nik itx'ol vet unq'a chapiine' ixekpe'. Ma'tik ib'en vet taq'il chanaj tu tx'ava', tan jit xheeka taq' ak pape' ti chanaj pet txa' vaakaxh taq' aak ti chanaj. As iyatz' vet ak pape' chanaj. As ni yolon chan vet ak pape' unpajtej tuk' u xoole' ve ni ch'otin itzi' aak ti' ti' unq'a q'esla chala naje' ve b'ex tu piinka, va kat ikuy iva'y tuk' tzajitzi'l. As va'lik chit iva'y chaak chij tan ye' ni taq' unq'a chukul k'ame'(kontratiistae') chij chaak tx'a'on. As nik ijosq'i chanaj iko'm unq'a tx'iola q'iie'. As kuxh at chit itx'ava' unq'a xoole', ye' la uch taq'om chaak ti' tetz, tan kaayil q'ii as aq'om kuxh ni b'an chaak tu piinka ve at kat utz'al a ve at kat chinam. As ni kuy unq'a q'esla chala naje' iva'y, ye'le va q'e'yil koj ni b'anon chanaj, pet laq'b'amal ib'en tu piinka as ye' ni tuch vet chanaj ti' ijosq'it iko'm ve tetz chanaj. As vootz kuxhe' tuk' k'aa ni teq'o chanaj vaatzil techb'ub'al. As vootz kuxh ni techb'u tan ye'l u vootze' ni yane', nimal ni tx'ake'. Ni tx'ak kajvo'j ich' asoj b'a'n ib'ochaxe'. Ni tal u xoole' ve ni ch'otin va kam ib'ochpe': ni teq'o chaak nayle, na'ytzan as tziap ta' chaak sti', ni b'och chaak u vootze' tu nayle, as ye'xhkam ni tak'e'. As ni tal ak pape' ti' u tziape', as tuk' xaj palma ni b'anpu kat lab' as ni tuch ib'ampu lab' tuk' uma'j u lek'kin ti' tze'.
Idioma de la descripción indígenaixl
DescripciónHace tiempos, los ancianos fueron solos a la finca a pié, cargaban sus tostadas y su pinol. Tardaban unos 15 días en llegar. En el transcurso del camino pasaban sed y hambre. Y en ese tiempo existían los chapines, esperando en el camino. El cortaba la cabeza a los cristianos que van a la finca y los pone como carnada de luz. Era moreno (negro). Los negros en ese tiempo vigilaban las personas que iban a la finca. El participante cuenta que cuando se fue a la finca (en su tiempo ya, se podían ir en carro, pero muchos fueron a pie), se fueron en camión. No tenía asientos, viajaron parados, cargaban sus cajas llenas de ropa. Cuando llegaron a la finca, había un cadejo, un hombre que se transforma en gato usando su oración (la magia negra). El cadejo violaba a las mujeres y quitaba los testículos de los hombres. El (participante) y los otros hombres ahí prestaron el corte rojo sucio de una señora y lo tiraron al gato. Lo trataron de matar con un machete pero el animal no moría. Entonces, quemaron el animal en el fuego hasta que murió. Al mismo tiempo, se murió un ranchero que estaba en su cama sin enfermedad. Era él que practicaba ser cadejo. El participante y su entrevistador hablan también de una persona que también práctica sus ritos del chapin. El entrevistador cuenta de un señor que fue a la finca con su hijo. Ellos se preparaban para dormir cuando llegaron unos chapines. El hombre savia que ellos eran chapines, y les dieron pan sheca (pan de harina y trigo). El señor también conocía unos ritos para defenderse de los chapines. Cuando terminaron de comer, los chapines ya no podían levantarse. Ya se habían enraizado en el suelo, porque el pan sheca que el hombre les dió no era pan sheca normal. Era estiércol de vaca. El señor los mató. El participante y el entrevistador hablan otra vez de los ancianos que fueron a la finca, aguantando el hambre y la sed. Ellos tenían mucha hambre porque los contratistas (los hombres ricos) no los dejaba comer. Estos hombres ricos demandaron que ellos limpiaran su milpa. Aunque las personas tenían terreno, no podían trabajar ahí porque todo el día, estaban trabajando en las costas donde hay caña de azúcar y algodón. Aguantaron hambre sus antepasados, no porque eran perezosos, sino que a ellos los obligaban a ir a la finca y no tenían tiempo de limpiar sus propias milpas. Solo llevaban sus tostadas y su pinol para comer. Comieron las tostadas porque no se dañan, aguanta mucho tiempo (hasta 4 meses si lo envuelven bien). El participante explicó cómo envolver las tostadas: se lleva un naylon (antes lo llamaban tziap), envuelven las tostadas en el naylon, y no se moja. El participante explicó que el tziap lo hacían con hojas de palma y también con una cascara delgada de árbol.
GénerosHistoria
Nota Sobre la FuenteIXIL-NEB-HIS-MGR-2016-09-22-1016
Referencia
Contribuidor(es) Individual / Rol de colaboradorGuzaro Reymundo, Miguel (Hablante)
Adell, Eric (Creador)
Cedillo de Paz, Domingo Abraham (Hablante, Transcritor, Traductor)
Pérez de Paz, Ana (Transcritor, Traductor)
Contribuidor(es) Corporativo / Rol de colaborador

Listado de Medios

Hay 4 objetos en este recurso
ObjetoTipos de ArchivoNivel de Acceso
IXIL-NEB-HIS-MGR-2016-09-22-1016-aX.WAVaudio/x-wav1
IXIL-NEB-HIS-MGR-2016-09-22-1016-aY.WAVaudio/x-wav1
IXIL-NEB-HIS-MGR-2016-09-22-1016.MOVvideo/quicktime1
IXIL-NEB-HIS-MGR-2016-09-22-1016.eafapplication/xml1

Detalles